Gebrandschilderde ramen
Bij glas denk je meestal aan doorzichtig vensterglas, maar het doorzichtige materiaal kan talloze kleuren en vormen hebben, zoals dik, massief of dun, bol, rond en vlak. De mens heeft al lange tijd glas gebruikt voor allerlei zaken. Allerlei voorwerpen van glas van duizenden jaren oud, variërend van sieraden tot gebruiksvoorwerpen, zijn te vinden in musea.
Een van de vormen van de glaskunst is het 'brandschilderen' van glas. Vanaf de vroege Middeleeuwen wordt gebrandschilderd glas voornamelijk toegepast in kerken en kathedralen. Dit glas wordt ook wel "glas in lood" genoemd.
Als het glas afwijkingen bevat, zoals strepen, verschil in dikte of luchtbelletjes, kan het de invallende lichtstralen in verschillende richtingen breken. Vooral in gekleurd glas veroorzaakt dit een levendig spel van licht. Deze glassoort, antiekglas genoemd, wordt gebruikt voor het vervaardigen van gebrandschilderd glas en reparaties daarvan. Modern glas vertoont geen oneffenheden en laat het licht ongehinderd door.
Omstreeks 1122 schreef de Duitse Benedictijner monnik Theophilus (waarschijnlijk een schuilnaam van Roger von Helmarshausen) een boek, getiteld: De Diversis Artibus, (Van verschillende kunsten). Het oorspronkelijke manuscript ging verloren, maar gelukkig waren er kopieën van gemaakt.
Het bevatte drie hoofdstukken, waarvan er een de techniek van het glasmaken beschrijft. De door hem nauwkeurig beschreven methode is tot op heden vrijwel onveranderd, al zijn er tegenwoordig betere technische hulpmiddelen in gebruik.
De oudste bewaard gebleven gebrandschilderde kerkramen zijn te zien in Augsburg (Duitsland), zij dateren van circa 1050. In de vroege middeleeuwen bereikte de glazenierskunst een hoogtepunt in Frankrijk, zoals te zien is in de kathedraal van Chartres. Hiervan ging een belangrijke invloed uit naar andere Europese landen.
Gebrandschilderde ramen in je eigen huis
Door gebrandschilderde ramen in je huis te plaatsen kun je een heel aparte klassieke sfeer in je huis creeren. Je kunt het binnenshuis plaatsen, bijvoorbeeld in een venster tussen de gang en de huiskamer. Maar in verband met de lichtinval kan het prachtige effecten geven als je een klein raam aan de zonkant van het huis voorziet van gebrandschilderd glas.
Op de website van het Amerikaanse Design Toscano kun je veel kant en klare gebrandschilderde (klassieke) ramen vinden. Maar vaak worden de ramen ook op maat gemaakt.
De klassieke productie van gebrandschilderde ramen:
Na het 'vidimus' van de sponsor, gaat de glazenier over tot het uitwerken van de opdracht. Daaraan komt voorlopig nog geen stukje glas te pas. De voorstelling wordt vanaf het ontwerp overgenomen op een werktekening, schaal 1:1, even groot als het raam. Deze tekening wordt 'carton' genoemd. De tekenaar gebruikt hiervoor zwart krijt, inkt of houtskool.
Ter verfijning kunnen met gewassen inkt schaduwpartijen worden aangebracht of met wit krijt contrasten. Ook kan een carton geheel zijn ingekleurd, of kleuraanduidingen bevatten door middel van letters of cijfers. Met rode of zwarte lijnen wordt de zijkant afgetekend, verticale lijnen geven de plaats aan van de brugijzers, die later dienen voor het vastzetten van de afzonderlijke panelen glas binnen de raamomlijsting. Deze vierhoek bepaalt tevens de afmeting van elk glaspaneel afzonderlijk.
Cartons uit vroeger eeuwen bestaan uit aan elkaar geplakte vellen papier van circa 41 bij 69 cm, van een vrij grove kwaliteit. Vanwege de grote lengte zijn deze cartons verdeeld in stroken, die weer uit afzonderlijke stukken bestaan. Van de 70 gebrandschilderde glazen in de St.-Janskerk bedraagt het oppervlak van de cartons 1159 m², verdeeld over 415 stukken. Slechts enkele gedeelten ontbreken, hetgeen in een periode vanaf 1555 niet verwonderlijk genoemd kan worden. De cartons worden bewaard in de kerk, opgerold in roestvrijstalen kokers in een brandvrije kluis. Slechts eenmaal in hun bestaan hebben de cartons de kerk verlaten, gedurende de Tweede Wereldoorlog. Ze waren toen ondergebracht in bankkluizen. Voor reparaties aan de Glazen en bij restauraties zijn ze van onschatbare waarde. Een dergelijke verzameling cartons kent men nergens ter wereld. Ook de Glazen zijn, op enkele twintigste-eeuwse exemplaren na, van 1939 tot 1947 uit de kerk verwijderd geweest.
De calque
Op dezelfde grootte als het carton wordt ook een zogenaamde calque gemaakt, eveneens op papier. Hierop staan de loodlijnen aangegeven en de nummers van de kleuren, zoals die in het glas moeten komen. Iedere kleur en kleurnuance heeft een eigen nummer. De calque wordt met een speciale schaar (de sjabloonschaar) uitgeknipt langs de lijnen van het loodpatroon. Met de schaar wordt een brede knip gemaakt, omdat er rekening moet worden gehouden met de loodstrip, die later tussen de stukken glas wordt aangebracht om ze bijeen te houden. De uitgeknipte vormen zijn de mallen voor de afzonderlijke stukken glas. Aan de hand van deze genummerde mallen wordt het gekleurde glas vervolgens uitgezocht.
De glaskeuze
In het atelier bevinden zich lange rekken, gevuld met platen antiekglas. Uit deze afzonderlijke platen worden gedeelten gekozen, die opvallen door bun bijzondere structuur van strepen, glasbelletjes en andere variaties, om de compositie tot een sprankelend geheel te maken.
Het al of niet slagen van het eindproduct wordt in grote mate bepaald door de glaskeuze.
Het glassnijden
Het snijden van de stukken glas in de gewenste vorm was voor de middeleeuwse glasschilder een tijdrovend en lastig karwei. Met een gloeiend gemaakt snij-ijzer maakte hij een kleine barst in het glas, waarna het zich vrij gemakkelijk in de gewenste vorm liet snijden. Om de stukken op de juiste maat te brengen, werden met een gruisijzer langs de randen kleine stukjes glas afgeknabbeld, totdat de gewenste vorm was verkregen. In het begin van de zestiende eeuw werd voor het snijden van glas de diamant in gebruik genomen.
Glassnijder met hardmetalen wieltje
Thans werkt men voornamelijk met een glassnijder, voorzien van een wieltje. Het verzwaarde uiteinde van de steel wordt gebruikt om het gesneden glas los te tikken. De stukken glas worden volgens patroon met een tipje bijenwas of een ander kleefmiddel op een glasplaat gehecht, om tegen het licht het eerste resultaat te overzien. De stukken glas die niet voldoen kunnen alsnog worden vervangen.
Het glasschilderen
Om de schildering volgens het carton op het glas aan te brengen, geven de meeste glazeniers er de voorkeur aan om het glas op het carton te leggen. Bij het op deze wijze beschilderen wordt gebruik gemaakt van een houten armsteun. Bij een verticale beschildering gebruikt men een zogenaamde maalstok. Beide hulpmiddelen zorgen ervoor dat de hand voldoende steun heeft en niet met het glas of de verf in aanraking komt. Voor het beschilderen van glas is een speciale verf nodig. Deze heeft een bruinachtige kleur en bestaat uit fijngemalen ijzeroxide en poederglas, vermengd met borax als bindmiddel. Bij verhitting versmelt de verf met het glasoppervlak. Door het gebruik van penselen en kwasten (Daskwast, spalter en loper) van verschillende maten en materialen kan een grote variatie aan effecten worden verkregen. Glasschilderen heeft echter als voornaamste doel, het binnenvallende licht zo kunstig mogelijk te doseren. Voor het aanbrengen van contrasten in de glasschilderverf wordt gebruik gemaakt van fijne pennetjes, gepunte houtjes et cetera, waardoor de afbeelding wordt verfijnd.
Het glasbranden
De eerste ovens die voor het branden van glas werden gebruikt, waren gemaakt van klei of leem, rustend op een onderstel van ijzeren stangen. Als brandstof was beukenhout populair, het gaf een felle vlam en een intense hitte. Later werd in onze streken houtskool en turf gebruikt. Tegenwoordig beschikt elk glasatelier over een gas- of elektrische oven. Na beschildering worden de stukken glas op een ijzeren plaat gelegd, die is bedekt met een laagje gips of krijt. Dit voorkomt aanbakken en vormt een vlakke ondergrond. De temperatuur wordt gedurende circa 15 minuten langzaam opgevoerd tot 675°C, afhankelijk van de glassoort en de dikte ervan. Als ovens uit meer dan een kamer bestaan, kunnen grotere hoeveelheden glas tegelijk worden gebrand.
De loodstrippen
Lood is vanwege de buigzaamheid het aangewezen materiaal om de verschillende stukken glas bijeen te houden. Het is bovendien relatief goedkoop en goed bestand tegen allerlei weersinvloeden en temperatuurverschillen. In de Middeleeuwen werd het lood ter plaatse gegoten. Tegenwoordig betrekken de meeste glazeniers het van een metaalgieterij. Van loden staven worden lange strippen gemaakt. Daarvoor gebruikte men omstreeks 1500 voor het eerst een loodmolen, een soort handwalsje, waarmee het profiel werd aangebracht. Hierin werden de loodstaven tussen twee wieltjes en blokken uitgerekt en voorzien van een H-profiel. Door een eenvoudige handgreep kon men zelf de dikte bepalen.
Het aanbrengen van de loodstrippen
Op een werktafel worden in een benedenhoek twee latten bevestigd, die samen een hoek van 90º vormen. Hierlangs wordt een uitgestrekte loodstrip gelegd. In de hoek wordt het eerste stuk glas geplaatst. Daaromheen komt een op maat gesneden loodstrip die wordt vastgezet met enkele loodnagels, vervolgens daartegen een ander stuk glas enzovoort.
De loodstrippen volgen indien mogelijk het beloop van de tekening. De stukken glas worden stevig aangetikt, zodat ze geheel in de gleuf van het lood passen, tegen de kern aan. Gebeurt dit niet met grote nauwkeurigheid, dan past het paneel niet in de raamsponning of ontstaan er kieren tussen het glas en het lood, waarvan lekkage het gevolg kan zijn.
Het afwerken van het glaspaneel
Als het glaspaneel klaar is, heeft het een gemiddelde grootte van 60 bij 85 cm. Deze afmetingen variëren al naar de aard van het onderwerp, maar het oppervlak bedraagt nooit meer dan 1m2. Overal waar de ene loodstrip de andere raakt, wordt dit knooppunt met soldeer (een legering van 60% lood en 40% tin) gesoldeerd. Dit gebeurt aan de voor en achterkant van het glaspaneel. Daarna worden de ruimten tussen loodstrip en glas opgevuld met donkergrijze kit, om het paneel water- en winddicht te maken. Het kitmengsel bestaat uit krijtpoeder en gebrand gips, waaraan een beetje menie, lampzwart, terpentine en gekookte lijnolie zijn toegevoegd.
De overtollige kit wordt verwijderd door zaagsel op het paneel te strooien en dit met een borstel stevig in te wrijven. Hierna wordt het glas gereinigd. Zogenaamde windroeden geven het glas stevigheid tegen winddruk van buitenaf. Aan de loodstrips worden bindloodjes gesoldeerd die om de windroeden worden gedraaid zodat het paneel niet kan doorzakken. Ook gebruikt men tegenwoordig wel loodstrips met een roestvrij stalen kern, die (in H-profiel) bij elke groothandel in glas-in-lood artikelen te verkrijgen zijn. Uiteraard kunnen deze loodstrips alleen in rechte lijn gebruikt worden. Door de stalen kern laat de strip zich niet meer buigen. Aan een kant van het paneel (het gedeelte dat aan de buitenzijde komt) wordt een loodslab gesoldeerd, corresponderend met die van een volgend paneel. Door ze na de plaatsing van het glas over elkaar heen te vouwen kunnen regen en condenswater aflopen. De beschilderde zijde van het glas bevindt zich altijd in het interieur.
Het plaatsen van een gebrandschilderd glas
Nadat een steiger is gebouwd, worden de afzonderlijke panelen op hun plaats gebracht in de raamomlijsting. Tussen de natuurstenen stijlen zijn de horizontale ijzeren brugstaven reeds bevestigd. In het kozijn worden sleuven uitgebeiteld, waarin de panelen passen. Als het glas in zijn geheel is aangebracht en goed zit, worden de panelen in de raamomlijsting vastgemetseld met bij voorkeur een kalk / zandmengsel. De veel gebruikte cementspecie verhardt te zeer en geeft bij het uithakken van de ramen voor reparatie, een te grote kans op beschadiging. Voor de glazenier en zijn medewerkers zijn spannende momenten aangebroken. Pas nu krijgt men een totaalindruk van het bereikte eindresultaat!